در گوشه کنار کشورمان ایران می توانیم شاهد فرهنگ ها و شیوه های مختلف زندگی باشیم که هر کدام هم برای خود دارای فلسفه ی خاصی هستند. ترکمن ها به طور معمول در استان گلستان و منطقه ترکمن صحرا که شامل شهرهای گنبد کاووس، بندر ترکمن، آق قلا، مراه تپه، کلاله، سیمی ن‌شهر، گمش ‌تپه، نگین ‌شهر، انبار آلوم و داشلی می شود نیز سکونت داشته اند. اما آنچه که ما در این مطلب از مجله گردشگری الی گشت می خواهیم درباره آن صحبت کنیم، خانه های سنتی ترکمنستانی ها به نام خانه آغاج اوی است. این خانه های چوبی و ستنی محلی برای اقامت این اقوام بودند که به مرور زمان و با فرآیند ماشینی شدن کم کم جای خود در روستاها و شهرهای این منطقه از دست دادند، با ما در ادامه همراه باشید تا بیشتر درباره این خانه های سنتی ترکمن ها بدانید.

مردم ترکمنستان برای خانه و خانواده اهمیت و احترام خاصی قائل هستند و از همین رو در ساخت خانه ها خود از روش های خاص خودشان استفاده می کردند. خانه های سنتی ترکمن ها “خانه آغاج اوی” نام دارند که در گذر زمان و با فرآیند ماشینی شدن جای خود را به برج و آپارتمان و خانه های ویلایی داده و فضای زیبای گذشته را فدای تکنولوژی های امروزی کرده است.

خانه آغاج اوی یا همان خانه سنتی ترکمن ها تلفظ های دیگری هم نظیر “قره اوی ” و یا “آق اوی” دارد و به دلیل ساختار خاصی که در برابر حوادث طبیعی دارد توانسته در طول سالیان سال ساکنان خود را از گرما و سرما در اما نگه دارد. در گذشته از این خانه های سنتی به دلیل سهولتی که در نصب و کاربرد در جابجایی و مهاجرت داشت اند بسیار در بین اقوام ترکمن محبوب بوده اند. جالب است بدانید که به اعتقاد ترکمن ها، خانه آغاج اوی مظهری از سلامتی و سخاوت بوده و آن را قبه ای از قبه های بهشت می دانند. اگر چه در حال حاضر این خانه ها دیگر آنچنان کاربردی ندارند اما جزئی از فرهنگ و سنن این قوم می باشند.

از جمله اجزای تشکیل دهنده خانه آغاج اوی تاریم، قامیش، کچه، دورلوق یاقا، توینوک، ایشیک، دوزی، اوق، تارپ یاپار، اورقان، قازیق هستند. وظیفه برپا کردن این آلاچیق ها در بین کوچ نشینان ترکمنی برعهده زنان است چرا که برپا کردن آلاچیق نیازی به داشتن زور و قدرت بدنی زیادی ندارد و در واقع یک کار گروهی است و افرادی که “اوی” را بر پا می کنند باید هماهنگی و همکاری داشته باشند.

زمینی که “اوی” بر روی آن بر پا می شود در قسمت هایی از سطح صاف آن قرار می گیرد و با درست کردن کاه گل به ضخامت حدود ۱۰ سانتیمتر از سطح معمولی زمین مرتفع تر می کنند تا در مواقعی بارش باران ارتفاع مناسبی را داشته باشند و آب باران درون آلاچیق نفوذ نکند. این کار از لانه سازی و ورود حشراتی همچون موچه و ورود موش ها به درون آلاچیق جلوگیری می کنند.

به منظور ساخت خانه های سنتی ترکمن ها یا همان خانه آغاج اوی چوب های اطراف یا همان “تاریم” است که نصب می شوند و در ادامه “اوق” یا چوب بالای تاریم به صورت ضربدری به آن وصل می شود. قسمت بالایی و دایره ای شکل آلاچیق را “توینوک” گویند که حالت پنجره و یا هواکش دارد و این قسمت از تعداد زیادی چوب قوس دار ساخته می شود و از قسمت بیرونی شکلی برآمده را تشکیل می دهد و در محیط توینیک سوراخ هایی تعبیه شده است که اوقها درون آنها جای می گیرند.

پوشش های نمدی آلاچیق ها به «کچه» نیز معروف هستند که انواع دورولق، اوزوک، سرپیک را نیز شامل می شوند و طراحی این کپه ها یا نمدها بر عهده ی زنان قوم ترکمن بوده است.

یک آلاچیق ترکمنی از سه قسمت بالا، وسط و پایین تشکیل شده است که قسمت بالایی آن با نمد مخصوصی به نام “سرفگ” در بخش وسط با نمد “اوزگ” و در بخش پایینی آن را با نمدی به نام “دورلیق” نیز می پوشانند.

آلاچیق یا اوی در مناطق تپه ای و با در نظر گرفتن مسیر آبراه هایی که از بالای تپه ها جاری می شود نیز برپا می کنند و قبل از بر پا کردن آلاچیق ها باید در جهت دقیق برپا کردن آلاچیق نیز توجه شود و درب آلاچیق باید درست به سمت جنوب باشد تا از نور آفتاب برای گرما و برای فهمیدن زمان استفاده شود، از بادهای شمالی، شرقی و غربی در امان بماند.

در فصل تابستان اطراف آلاچیق ها را با گلیم یا نمدی می پوشانند تا درون آن را برای عابرین قابل رویت نباشد و در زمستان نیز به این منظور از پوشش های ضخیم تر به نام «کشمه» استفاده می شود. ساختمان آلاچیق ترکمن به قدری دقیق طراحی شده است که نشان از اوج دقت و ارزش زمان در زندگی این قوم دارد و تعداد قطعات به کار رفته در این ساختمان، جهت و سمت بر پا کردن آلاچیق، داشتن حالت نیمکره ای ساختمان که شکل رصدخانه را دارد دلیلی بر این ادعاست.

جالب است بدانید که چهار تکه بودن تاریم ها در این خانه آغاج اوی ها نشان از مناسب بودن این خانه برای چهار فصل سال نیز بوده است و تعداد ۶۰ عدد بودن اوقها و تنظیم آن ها به مقدار شش درجه نیز روزهای سال را نشان می دهد. اقوام ترکمن در قدیم اوی را به دلیل قبه ای شکل بودن، قبه ای از قبه های بهشت می دانستند و آن را مظهر سلامتی و نشانه سخاوت و آسایش می شمردند.

خانه آغاج اوی ها در مقابل زلزله مقاوم تر هستند و اگر آسیبی هم به وسایل درون منزل وارد شود برای افراد آن هیچ نگرانی وجود ندارد. جالب است بدانید که درهای ورودی این خانه ها بدون قفل هستند همیشه برای ورود مهمان درهای خانه نیز باز است و این نشان از مهمان نوازی این اقوام ایرانی در خطه شمال کشور می باشد.

نصب کردن، برچیدن و حمل و نقل اوی آسان بود و به خاطر این محاسن است که ترکمنها اوی را بر ” تام” (خانه های گلی یا خشتی و آجری) ترجیح می دادند و یک ضرب المثل ترکمنی در این زمینه می گوید ” تام موجب تنگی نفس است و اوی پایه سلامتی”.

زندگی شهری و مدرن امروزی باعث شده تا هم اکنون فقط گروهی از مرزنشینان و دامداران استان گلستان که مجبور به مهاجرتهای موقت و کوچ ییلاقی و قشلاقی هستند از آلاچیق استفاده کنند و دیگران زندگی در خانه‌های جدید را ترجیح داده‌اند.

خانه های سنتی ترکمن ها در حال حاضر

در حال حاضر بیش از ۷۵% از خانه های روستایی استان گلستان مقاومت لازم را ندارند و اکثرا فرسوده شده اند. این موضوع نشان دهنده ی این است که نیاز به احیا مسکن بومی و متناسب با زندگی هر قومی از جمله خانه های سنتی اقوام ترکمن نیز مورد توجه ویژه ای بوده است. نزدیک به ۱۵۸ هزار خانه روستایی در گلستان وجود دارد که ۱۱۸ هزار مورد از آن ها فرسوده و قدیمی هستند و باید مجددا بازسازی شوند.

در جهت حفظ آداب و رسوم اقوام مختلف استفاده از پتانسیل دیگر مناطث برای بخش گردشگری نیز نیاز است تا به خانه های بومی و سنتی روستایی ها مختلف نیز توجه شود. این موضوع از مهاجرت روستایی ها به شهرها جلوگیری می کنند و سبب درآمدزایی هم برای این افراد می گردد.