به گزارش کلاله خبر، از نظر قرآن، خواب نه تنها انسان را با عوالم دیگر آشنا می کند، بلکه از مهم ترین آثار آن شناخت انسان با مسئله رستاخیز روان ها و نفوس و معاد اخروی است.

انسان به طور متوسط شانزده ساعت فعالیت کرده و دست کم به هشت ساعت خواب و یا استراحت نیاز دارد که بخش اعظم این استراحت همان خوابیدن است. اگر انسان نتواند بخوابد دچار بیماری هایی می شود که نتیجه آن افسردگی و حتی خودکشی و ناتوان در انجام وظایف انسانی است. انسان در زندگی جسمانی دنیوی نیازمند خواب و خوابیدن است، هر چند که در آخرت چنین نیازی وجود ندارد و همانند خداوند به چرت و خواب نیازی نخواهد داشت. در مطلب پیش رو حقیقت خواب و انواع آن با آثاری که بجا می گذارد از دیدگاه قرآن بررسی شده است

خواب چیست؟

از نظر قرآن، حقیقت خواب، گرفتن تمام روان و نفس آدمی از سوی خداوند و یا کارگزاران او از فرشتگان است. در این زمان هر چند که نوعی ارتباط لطیف میان روان بدن هنوز وجود دارد، ولی روان و نفس آدمی از تن خارج شده است. اگر این ارتباط به تمام و کمال از بدن قطع شود، به آن مرگ می گویند؛ و اگر همچنان باقی باشد، از آن به خواب یاد می شود که خود دارای سه نوع و مرتبه سبک و نیمه سنگین و سنگین تقسیم می شود.روح انسان در خوابکلیک و کشیدن برای جابجایی

از نظر قرآن، هرکسی به هر مرتبه از خواب برود، با توفی و مرگ همراه است (انعام، آیه 60؛ زمر، آیه 42) اصطلاح «توفی» از واژه وفا نه فوت، به معنای قبض کامل شیء است و در اینجا منظور، قبض روان و نفس است (مجمع البیان، ج 7-8، ص 780-781) کاربرد این کلمه در خوابیدن، ناظر به شباهت خواب با مرگ است. از این رو خواب را برادر مرگ:النوم اخ الموت، گفته اند. برخی از اهداف، حکمت ها و فلسفه های خوابیدن و خواب رفتن در بخش آثار بیان شده است.

از آنجا که توفی و گرفتن روان و نفس آدمی در هنگام خواب با خدا و کارگزاران اوست، بیداری از خواب نیز به مشیت و اراده اوست. پس خداوند، بیدار کننده آدمی از خواب است؛ چنانکه به خواب بردن انسان نیز با اوست. به سخن دیگر، خواب هر چند به یک معنا ارادی است، ولی اگر دقت شود، حقیقت خواب این معنا را به ما می فهماند که مشیت و اراده الهی نقش اساسی در تحقق دو امر متضاد خواب و بیداری دارد؛ یعنی همان طوری که خداوند مرگ و حیات را آفریده است (ملک، آیه 2)، همچنین خداوند است که خواب و بیداری انسان را در اختیار دارد. خداوند می فرماید:و هو الذی یتوفاکم بالیل... ثم یبعثکم فیه؛ و او کسی است که شما را در شب توفی می کند... و سپس شما را بر می انگیزد.(انعام (6)، 60).

از نظر قرآن بازگشت نفس و روان به بدن، هنگام بیداری از خواب انجام می شود؛ یعنی هنگام خواب، به دست خداوند، روان و نفس آدمی از بدن بیرون می رود و خداوند آن را دوباره هنگام بیداری، به بدن باز می گرداند. خداوند می فرماید:الله یتوفی الانفس... والتی لم تمت فی منامها... ویرسل الاخری الی اجل مسمی؛ خداوند روان ها را به تمام و کامل می گیرد... و آن که در هنگام خواب نمرده... و آن دیگری را می فرستد تا زمان اجل مشخص و معین در بدن بماند. (زمر 39، 42)

انواع خواب

در آیات قرآنی به انواع خواب اشاره شده است که عبارتند از:

1. خواب سبک:از این نوع خواب، به چرت در فارسی و «سنه» به کسره سین و فتح نون در عربی یاد می شود. خداوند می فرماید:لاتأخذه سنهًْ و لا نوم؛ خداوند را چرت و خوابی در بر نمی گیرد (بقره (2)، 255).

2. خواب سنگین:خواب سنگین، از انواع خواب است که در قرآن به آن نیز اشاره شده است. خداوند از آن به نوم یاد کرده و فرموده است:الله لا اله الا هو الحی القیوم لاتأخذه سنه و لا نوم. (بقره (2)، 255).

3- خواب سبک متمایل به نیمه سنگین:این نوع از خواب هرچند سبک است، ولی همانند چرت نیست که یک لحظه می آید و می رود، بلکه کمی سنگین تر از آن است. از این خواب در قرآن به عنوان «نعاس» تعبیر شده است. خداوند می فرماید:ثم انزل علیکم من بعد الغم امنه نعاسا. (آل عمران/ 154) همچنین در جایی دیگر نیز فرموده است:اذا یغشیکم النعاس امنه منه. (انفال/11)

4- خواب قیلوله:سه نوع از انواع خواب پیش گفته به کیفیت آن اشاره داشت؛ اما این عنوان به زمان خواب اشاره دارد. نوم، سبات و نعاس می تواند در شب و روز باشد، اما خواب قیلوله در روز و به ویژه نیم روز انجام می شود. «قیل» به معنای دوشیدن شیر از پستان و نوشیدن آن است؛ چنانکه به معنای گفت وگو نیز آمده است. مراد از اصطلاح «قیلوله» استراحت است که ممکن است همراه با خواب باشد یا نباشد؛ زیرا همسران در قیلوله در خوابگاه به استراحت و گفت وگو می پردازند که ممکن است همراه با هر یک از انواع سه گانه خواب باشد یا اصلا جز استراحت چیزی همراه آن نباشد. خداوند درباره خواب قیلوله، از انواع خواب می فرماید:و کم من قریه اهلکناها فجاءها باسنا بیاتا او هم قاتلون؛ چه بسیار از روستاها را ما هلاک کردیم. پس مرگ و هلاکت ما شبانه در حالت بیتوته یا در حالی که آنان در قیلوله بودند، به سوی آنان آمد. (اعراف/ 4) باید توجه داشت که جمله «او هم قائلون» یعنی وقت قیلوله که نیم روز است (مجمع البیان، ج 4-3، ص 613) و این نوع از خواب ها یکی از «انواع» است؛ زیرا از مقابله «بیات» و «قائلون» این برداشت شدنی است.

5- خواب بیات یا بیتوته:از دیگر انواع خواب که از آیه پیشین به دست می آید می توان به خواب «بیات» اشاره کرد. این نوع از خواب همانند خواب قیلوله به کیفیت خواب اشاره ندارد؛ بلکه به زمان خواب اشاره دارد که در شب اتفاق می افتد. اصطلاح بیتوته یعنی در جایی شب گذراندن (فرقان/ آیه 64) .

آثار خواب

خواب، به معنای خوابیدن و به خواب رفتن؛ نه خواب دیدن و رویا دیدن، یک نیاز طبیعی است که بخش اعظم آن باید در شب انجام شود تا جسم آمادگی فعالیت روزانه را دوباره به دست آورد. در آیات قرآن به این حقیقت با واژه های «نوم»، «منام»، «نائمون»، «سنه»، «نعاس»، «قائلون»، «یهجعون»، «یتوفی» با قراین و جمله «تتجافی جنوبهم عن المضاجع» اشاره شده است

از نظر قرآن، خوابیدن و انواع آن آثاری دارد که برخی از آنها عبارتند از:

1- آرامش:انسان با خوابیدن به نوعی آرامش می رسد که از راه های دیگر به دست نمی آید. امنیت همان طوری که از طریق قوه دافعه در برابر تهدیدهای بیرونی تامین می شود، از طریق خواب در برابر تهدیدهای بدنی نیز تامین می شود. خداوند با اشاره به آرامش روحی مجاهدان در جنگ بدر با خوابی سبک، به این حقیقت اشاره کرده و فرموده است:اذ یغشیکم النعاس امنه منه؛ هنگامی که چرت و خوابی سبک، شما را دربر گرفت تا از آن خواب به آرامش و امنیت برسید. (انفال/ 11)

2- درمان غم و افسردگی:از دیگر آثاری که در قرآن به آن اشاره شده، درمان غم و فشار روانی است. خداوند در قرآن بیان می کند با عارض شدن خوابی سبک بر گروهی از مجاهدان در جنگ احد، پس از عارض شدن غم بر آنان، این حالت از آنان برطرف شد و آنان به آرامش روانی و امنیت روحی رسیدند. خداوند می فرماید:ثم انزل علیکم من بعد الغم امنه نعاسا یغشی طائفه منکم؛ سپس خداوند به دنبال عارضه غم بر شما، امنیت و آرامش را با خوابی سبک که بخشی از شما را دربر گرفت، فرو فرستاد. (آل عمران/ 154؛ نگاه کنید:المیزان، ج4، ص 42)

3- تعطیلی فعالیت تن:خواب، از عوامل تعطیلی فعالیت های بدن است. در این حالت، بدن می تواند به بازسازی توانایی خود بپردازد و زمینه را برای فعالیت های پس از خواب فراهم آورد. خداوند می فرماید:والنوم سباتا؛ خوابیدن را مایه تعطیلی بدن و فعالیت های آن قرار داد. (فرقان/47؛ و نیز:نبا/ 9) باید توجه داشت که سبت به معنای تعطیلی است. روز شنبه را یوم السبت می گویند؛ زیرا در آن روز بر اساس شریعت موسی(ع) فعالیت های کار تعطیل بوده و کار حرام است. از این رو، اصحاب السبت به سبب آنکه خلاف این فرمان عمل کردند، به بوزینه تبدیل شدند. در این روز، آنان مامور بودند تا به عبادت بپردازند و کاری دیگر نکنند. در این آیات پیش گفته، سبات به معنای راحتی و تعطیلی بدن از فعالیت های ارادی و اختیاری اشاره دارد؛ زیرا فعالیت های غیرارادی و غیراختیاری همچنان به شکلی هر چند محدود انجام می شود. (نگاه کنید:مجمع البیان، ج 8-7، ص 270)

4. حضور در عوالم دیگر:کسی که به خواب می رود، سر از عوالم دیگر درمی آورد؛ زیرا با توفی خدا و کارگزاران، روان آدمی به عوالم دیگر از مثال و مانند آن می رود و در آسمان های هفت گانه با توجه به قدرت نفس بالا می رود و اطلاعاتی از آینده و گذشته اعمال خود به دست می آورد. انسان اگر به خواب رود، با توفی که انجام میگیرد، به سمت بالا می رود و هنگام بیداری از بالا بازمی گردد. در این سیر صعودی و نزولی انسان در رویا حقایقی را می بیند که خود عاملی مهم در ایجاد اضطراب و آرامش است؛ زیرا نفس گناهکار هنگام بالا رفتن، تمثل اعمالش را می بیند و هنگام پایین آمدن، از وضعیت آینده و اعمالش آگاه می شود که خود عامل اضطراب نفس است. خداوند در آیات قرآن به ارتباط خواب و رویا و تاثیر آن در آینده نگری توجه داده و می فرماید:اذ یریکهم الله فی منامک قلیلا؛ خداوند در خواب، دشمنان شما را کم نشان داد. (انفال / 43)

5. مرگ و رستاخیز دنیوی:انسان در خواب نوعی مرگ و رستاخیز را تجربه می کند. هر نفسی هر زمان که می خوابد می میرد و دوباره با بیداری، رستاخیز را تجربه می کند. از نظر قرآن، خواب نه تنها انسان را با عوالم دیگر آشنا می کند، بلکه از مهم ترین آثار آن شناخت انسان با مسئله رستاخیز روان ها و نفوس و معاد اخروی است. در حقیقت، قدرت خداوند بر ایجاد حالت خواب در انسان، دلیل امکان معاد و رستاخیز آن است. خداوند می فرماید:و جعلنا نومکم سباتا... ان یوم الفصل کان میقاتا؛ و خواب را تعطیلی قرار دادیم. به راستی که روز جدایی روز میقات است. (نبا / 9 و 17)

درمان اختلال خواب

ازنظر کیفیت و سطوح و درجات متفاوت هستند و با توجه به نیازها انجام می شود. بهترین و کامل ترین نوع خواب، خواب شبانه است، زیرا خداوند شب را برای خواب قرار داده و روز را برای کار و تلاش. خداوند درباره روز و بیداری و تلاش در آن می فرماید:ان لک فی النهار سبحا طویلا؛ به راستی برای تو در روز شناگری و آمد و شد بسیار و درازی است. (مزمل، آیه 73)

کسی که گرفتار اختلال خواب است، نتوانسته ساعت بدنی خودش را به درستی تنظیم کند. بیداری در شب و سرگرم شدن به کارهایی غیر از استراحت شبانه موجب می شود تا شخص گرفتار اختلال خواب و پیامدهای روانی زیانبار آن شود. از این رو در روایات فرمان داده شده تا انسان هشت ساعت را به کار، هشت ساعت را به عبادت خاص و هشت ساعت را به خواب و استراحت اختصاص دهد.

از نظر زمان بندی باید زمان خوابیدن، شب باشد و بهترین آن آغاز شب است که ساعت بدن فرمان استراحت و خوابیدن را می دهد.

پیامبر(ص) می فرماید:بر عاقل است که اوقات شبانه روزی خود را به چهار قسمت تقسیم کند، در قسمتی به مناجات با خدایش بپردازد و در قسمتی اعمالش را محاسبه نماید، در بخشی دیگر در آفریده های خداوند اندیشه کند و در قسمتی نفسش را از حلال بهره مند گرداند که این بخش، یار و کمک آن سه ساعت دیگر است.» (بحارالانوار، ج74، ص71)

امام علی بن ابی طالب(ع) فرموده اند:مؤمن باید شبانه روز خود را به سه قسمت تقسیم کند:زمانی را برای نیایش و عبادت پروردگار و زمانی را برای تأمین هزینه زندگی و زمانی را برای خود و لذت هایی که حلال و زیباست. خردمند را نشاید جز آنکه درپی سه چیز برود:کسب حلال برای تأمین زندگی، یا گام نهادن در راه آخرت، یا به دست آوردن لذت های حلال. (نهج البلاغه ترجمه محمد دشتی، حکمت 390)

کسی که به این رویه عمل نکند و شبش را به بیداری و روزش را به خواب بگذراند، دچار بیماری اختلال روانی خواب می شود؛ زیرا ساعت طبیعی بدن به گونه ای تنظیم شده که شب را به خواب و استراحت و روز را به فعالیت بپردازد. بر این اساس باید گفت مهم ترین عامل در اختلال خواب، سبک زندگی انسان است؛ بنابراین، باید سبک زندگی را تغییر داد تا این بیماری درمان شود.

از نظر آموزه های اسلامی، دعادرمانی یکی از راه های درمان بسیاری از بیماری های روانی و بدنی است. درباره درمان بیماری اختلال روانی خواب، دعاهایی آمده است.

از نظر آموزه های قرآن، انسان نباید همه شب را یک سره در خواب باشد، بلکه باید در میانه شب بیدار شده و عبادتی را انجام دهد و آرامشی را کسب کرده و دوباره بخوابد. از همین رو، بیدار شدن از خواب در دل شب برای تهجد، نماز شب و قرائت قرآن، توصیه خداوند به پیامبر(ص) و مؤمنان است (مزمل/ 4-1 و 20؛ ذاریات/ 15 و 17)؛ زیرا ایمان حقیقی، مستلزم بیداری از خواب و ترک بستر برای نیایش با پروردگار است. (سجده/ 15 و 16) از این آیات به دست می آید که محسنین و متقین از این ویژگی برخوردارند و از این فرصت برای دست یابی به مقاماتی از جمله مقام اطمینان و آرامش بهره می برند؛ زیرا انسانی که گرفتار اختلالات و اضطراب است، می تواند با ذکر الهی از جمله قرآن و نماز و مانند آنها به آرامش برسد. (رعد، آیه28)