نامه یک طلبه به مدیر حوزه علمیه فاروقیه گالیکش در پاسخ به سخنان وی که در دفاع از صحابه پیامبر و تفسیر آیه 100 سوره توبه در نماز جمعه اهل سنت شهرستان آزادشهر در تاریخ 5 شهریور 1395 ایراد شده بود.

به نقل از تیتر آزاد، متن نامه یک طلبه به مدیر حوزه علمیه فاروقیه گالیکش محمد حسین گرگیچ در پاسخ به سخنان وی که در دفاع از صحابه پیامبر و تفسیر آیه 100 سوره توبه در نماز جمعه اهل سنت شهرستان آزادشهر در تاریخ 5 شهریور 1395 ایراد شده بود.

بسم الرحمن الرحیم

قال رسول الله صلى‏ الله ‏علیه و ‏آله و سلّم العُلَماءُ اُمَناءُ اللّه عَلى خَلقِهِ؛عالمان، امناى خدا در میان خلق اویند .

کنز العمّال : ۲۸۶۷۵ منتخب میزان الحکمة : ۴۰۲خدمت برادر گرامی جناب مولوی محمدحسین گرگیچ مدیر محترم حوزه علمیه فاروقیه گالیکش سلام علیکم فرمایشات شما در خطبه نماز پنجم شهریور ماه جاری را دیده ام و در آن نکاتی بود که خواستم از باب امر به معروف و نهی از منکر خدمت جنابعالی متذکر شوم.

جناب آقای گرگیچ

در خطبه اخیرتان نکاتی دیدم که طبق آموزه های خود برادران اهل سنت صحیح نیست که فعلا از بیان آنان میگذرم و فقط به یک مورد آن اشاره میکنم و انتظار دارم که در امورات تفسیری و دینی دقت فرمایید.برادر گرامی جناب مولوی گرگیچشما در خطبه نماز جمعه پنجم شهریور در دفاع از صحابه آیه 100 سوره توبه را شاهد مثال آوردید و اشاره کردید که :

(( سومین مدال در آیه 100 سوره توبه هست که خداوند از آنان راضی شده است و رضایت الهی بزرگترین سعادت و نعمت بهشت می باشد که به سادگی به دست نمی آید بلکه از سوی خداوند صادر می شود و این بزرگترین مدالی هست که خداوند به اصحاب (رض) اعطا کرده است. ))

حالا در این قسمت هم خدمت جنابعالی و هم، خوانندگان گرامی و هم به برادران عزیز که در نماز جمعه شما شرکت می کنند مواردی را از تفاسیر خود علمای اهل سنت تقدیم میکنم تا متوجه شوند که تفسیر واقعی از این آیه در مورد چیست.سوال اول : آیه 100 سوره توبه برای چه کسانی نازل شده است؟

متن و ترجمه آیه:

"وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْری تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیم‏."؛ پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار، و کسانى که به نیکى از آنها پیروى کردند، خداوند از آنها خشنود گشت، و آنها (نیز) از او خشنود شدند و باغهایى از بهشت براى آنان فراهم ساخته، که نهرها از زیر درختانش جارى است.

جاودانه در آن خواهند ماند و این است پیروزى بزرگ"

جناب مولوی گرگیچ گرامی

در ارتباط با این آیه که در توصیف "السابقون الاولون" یا پیشتازان جلودار نازل شده، باید گفت: برداشت ظاهری و اوّلیه از آیه فوق، آن است که تنها تمام صحابه ای که تا زمان جنگ بدر و یا بیعت رضوان، ایمان آورده اند، مصداق این آیه هستند، اما با نگاهی دقیق تر و با استفاده از دیگر آیات قرآن، می توان نتیجه گرفت که بدون آن که امتیاز سبقت زمانی نادیده گرفته شود، اما این امتیاز، معیار منحصر به فرد شناخت "سابقون اوّلون" نخواهد بود.

حال در این بخش لطفا تامل و دقت بیشتر بفرمایید:

متن کامل آیه مورد سؤال عبارت است از: "وَ السَّابِقُونَ الْأَوَّلُونَ مِنَ الْمُهاجِرینَ وَ الْأَنْصارِ وَ الَّذینَ اتَّبَعُوهُمْ بِإِحْسانٍ رَضِیَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَ رَضُوا عَنْهُ وَ أَعَدَّ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْری تَحْتَهَا الْأَنْهارُ خالِدینَ فیها أَبَداً ذلِکَ الْفَوْزُ الْعَظیم‏."؛

پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار، و کسانى که به نیکى از آنها پیروى کردند، خداوند از آنها خشنود گشت، و آنها (نیز) از او خشنود شدند و باغهایى از بهشت براى آنان فراهم ساخته، که نهرها از زیر درختانش جارى است. جاودانه در آن خواهند ماند و این است پیروزى بزرگ".

مفسران در ارتباط با این که "السابقون الاولون" چه افرادی هستند، نظریات متفاوتی ارائه کرده اند:

1. برخی از آنان، سبقت و اوّل بودن را به جنبه زمانی آن محدود کرده و معتقدند که گروهی از مسلمانان که تا زمان خاصی اسلام آورده اند، مشمول این آیه بوده و دیگران از شمول این آیه خارج اند.در راستای چنین برداشتی باید گفت: زمان دقیق و مشخصی که مرز میان این گروه از مسلمانان و دیگران را مشخص کند و مورد پذیرش تمام مفسران باشد، وجود ندارد؛

زیرا گروهی، جنگ بدر را نقطه پایانی این زمان دانسته و گروه دیگری، بیعت رضوان که در اواخر عمر پیامبر (ص) و همزمان با صلح حدیبیه انجام شده را آخرین زمان تعیین مهاجران و انصار پیشتاز و جلودار پنداشته اند.

منبع : ابن ابی حاتم، عبد الرحمن بن محمد، تفسیر القرآن العظیم، ج 6، ص 1868، مکتبة نزار مصطفی الباز، عربستان سعودی، 1419 هـ ق.2. در نقطه مقابل، تفسیر دیگری وجود دارد که بدون انکار نقش زمان در این آیه، مفهوم آن را گسترش داده و نکات دیگری را نیز خاطر نشان می کند.

قرطبی، یکی از مفسران سرشناس اهل سنت، در تبیین این نظریه، چنین می گوید: "سبقت با توجه به سه معیار، قابل بررسی است: سبقت در ویژگی های مسلمانی، سبقت در زمان و سبقت در مکان، که سبقت در ویژگی ها، از دو معیار دیگر ارزشمندتر است و فرموده ای از پیامبر (ص)، این برتری را تأیید می کند؛ زیرا ایشان در روایتی صحیح می فرمایند:

ما مسلمانان، با این که از آخرین ادیان الاهی هستیم، ولی مصداق "اولون" می باشیم؛ زیرا آنان قبل از ما به دریافت کتاب آسمانی مفتخر شدند و این امتیاز، بعدها نصیب مسلمانان شد، اما آنان دچار اختلاف شده و ما در مسیر هدایت باقی ماندیم ... پیامبر (ص) با این بیان خود، نکته ای را مبنی بر ارزشمندتر بودن ایمان واقعی نسبت به سبقت در زمان ایمان، گوشزد نمودند...".

منبع: قرطبی، محمد بن احمد، الجامع لاحکام القرآن، ج 8، ص 237، ناصر خسرو، تهران، 1364 هـ ش.

روایت مورد استدلال در این نظریه، در صحیح مسلم که یکی از معتبرترین کتاب های اهل سنت است نیز وجود دارد و در آن تأکید شده که مسلمانان، با این که از لحاظ زمانی بعد از دیگر ادیان الهی هستند، اما قبل از آنان، وارد بهشت خواهند شد. منبع: صحیح مسلم، ج 3، ص 7، دار الفکر، بیروت، بی تا.

آنچه بیان شد، دو نظریه مهم مفسران اهل سنت در ارتباط با این آیه بود، اما با مروری در دیدگاه شیعیان در این زمینه، به این نتیجه خواهیم رسید که نظریه آنان با نظریه دوم، انطباق بیشتری دارد.

در این راستا، ما بر این باوریم که سبقت زمانی ایمان، امتیازاتی را برای افراد سبقت گیرنده به دنبال خواهد داشت؛ زیرا به تصریح قرآن کریم، افرادی که در امور نیکی؛ مانند جهاد و صدقه، پیشتر از دیگران گام برداشته اند، پاداششان مساوی با دیگر افراد نخواهد بود. [منبع: حدید، 10؛ "لا یَسْتَوی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قاتَلَ أُولئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنَ الَّذینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَ قاتَلُوا" .]

بر همین اساس، سبقت در زمان ایمان و جهاد، امتیاز بزرگی است که نمی توان از آنها چشم پوشی کرد و یقیناً مؤمنان پیشتاز، در آن زمان نیز رضایت خداوند را جلب کرده اند، اما تمام اینها بدان معنا نیست که اولین ایمان آورندگان از امتیاز ویژه ای برخوردارند که بر اساس آن، خطاها و لغزش های بعدی آنان، هر چند سنگین و ویرانگر باشد، قابل چشم پوشی بوده و نباید هیچ انتقادی را متوجه آنان ساخت؛ زیرا چنین تفکری با دیگر آموزه های قرآنی در تضاد است.

خداوند در آیاتی دیگر، ویژگی های دشواری، غیر از سبقت زمانی را برای رسیدن به مقام "سابقون" ارائه می فرماید: "آنان همواره در حالت خشیت از خدا به سر می برند، به نشانه های پروردگار ایمان آورده، هرگز به او شرک نمی ورزند، با آن که کار نیک انجام می دهند، به آنها نبالیده و در هراس از حساب معاد می باشند، آنهایند که در هر نیکی شتاب کرده و به آنها سبقت می گیرند". [مؤمنون، 61-57؛ "إِنَّ الَّذِینَ هُم مِّنْ خَشْیَةِ رَبهِّم مُّشْفِقُونَ...أُوْلَئکَ یُسَارِعُونَ فىِ الخَْیرَْاتِ وَ هُمْ لهََا سَابِقُون".‏]

به این دلیل است که خداوند، گروهی از افرادی که از جنبه زمانی متأخر از دیگران هستند را نیز در محدوده "سابقان" به شمار آورده، گرچه تعداد آنان اندک است، [منبع: واقعه، 14- 10؛ "وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ...وَ قَلِیلٌ مِّنَ الاَْخِرِینَ".] و در طرف مقابل، مقام امن الاهی و باقی ماندن در شاهراه هدایت را مختص مؤمنانی دانسته که ایمان خود را با ستم ها و لغزش ها آلوده نکرده اند. [منبع: انعام، 82؛ "الَّذینَ آمَنُوا وَ لَمْ یَلْبِسُوا إیمانَهُمْ بِظُلْمٍ أُولئِکَ لَهُمُ الْأَمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُون‏".]

امام صادق (ع) روزی در مسجد النبی (ص)، جمعی از شیعیان را مشاهده کرده و بعد از سفارشاتی به آنان در مورد پرهیزگاری و تلاش در راه خدا، فرمودند: "انتم السابقون الاولون" یعنی شما نیز از مصادیق پیشتازان و جلوداران هستید.[منبع: کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج 8، ص 213- 212، ح 259، دار الکتب الإسلامیة، تهران، 1365 هـ ش.]

بنابر این روایت و نیز با استدلال موجود در روایت منقول از پیامبر (ص) در صحیح مسلم، ممکن است افرادی حتی در زمان پیامبر (ص) حضور نداشته باشند، اما معیارهای اصلی را برای رسیدن به درجه "السابقون الأولون" به دست آورند، اما در مقابل، این امکان وجود دارد که برخی از مسلمانان صدر اوّل، به دلیل لغزش های بعدی، از این محدوده خارج شده باشند.

برادر گرامی جناب مولوی گرگیچ

پس حتي طبق نظر علمای اهل سنت، اين آيه شامل همه صحابه نيست و مقصود از سابقون زودتر اسلام آوردن نيست بلکه به ايمان و عمل صالح است که می تواند شامل خیلی از مومنین باشد.در اين آيه خداوند سه گروه را مدح نموده است :

1- سابقين اوليه از مهاجرين (مهاجرين اوليه) :( در آيه آمده است من المهاجرين (از مهاجرين) پس شامل همه مهاجرين ومتاخرين ايشان نمي شود .

مگر اينکه ادعا کنند کلمه "من" در اصطلاح علم نحو بيانيه است که چنين مطلبي قابل اثبات نيست .

2- سابقين اوليه از انصار : يعني در کسانيکه در همان ابتدا به ياري رسول خدا آمدند و ايشان را پناه دادند ( ياوران اوليه). پس شامل همه انصار ونيز فرزندان ايشان و... نخواهد شد .(پس در ابتداي اين آيه دو گروه را مطرح نمود که يکي از آنها مهاجرين اوليه ودومي ياوران اوليه است که قبل از محکم شدن پايه هاي حکومت اسلامي اسلام آوردند.

توضيح اين دو گروه :

کسانيکه ايمان آورده بر مصيبت ها صبر کرده به مدينه يا حبشه هجرت کردند و کسانيکه در همان ابتدا حضرت وياورانشان را پناه داده و آماده دفاع از اسلام شدند.

اين دو دسته قطعا شامل کساني مي شود که قبل از بدر ايمان آوردند. اما کسانيکه بعد از قوت گرفتن دين و ظهور قدرت آن (در جنگ بدر)، اسلام آوردند ديگر دليلي برشمول اين آيه در مورد ايشان موجود نمي باشد. و اگر کسي چنين ادعايي داشته باشد بايد دليل ارائه کند .

3- کساني هستند که با نيکي اين دو دسته را تبعيت نمودند.

بنا بر آنچه که در تعريف دو قسم گذشته گفته شد، اين دسته شامل کساني مي شود که بعد از جنگ بدر تا بيعت رضوان يا فتح مکه اسلام آوردند. بنا بر اين ديگر شامل کسانيکه در سال نهم ( عام الوفود يا سال نمايندگان) اسلام آوردند نخواهد شد.

و دليل مدح ايشان در اين آيه اين است که ايشان سيره حسنه دو دسته قبل را پيش گرفته و در همان راه قدم برداشتند .

پس ملاحظه مي شود که نمي توان با اين آيه عدالت ده هزار صحابه ( اي را که اسم ايشان در معاجم ذکر شده است ) يا صد هزار (نفري را که در اماکن مختلف رسول خدا صلي الله عليه وآله و سلم را ديده اند اما تنها عددشان در کتب ذکر شده است ) نخواهد شد.

مطالبي که ذکر شد آن چيزي است که از ظاهر اين آيه به راحتي بدست مي آيد .

آقای گرگیچ

اما شما که ادعا دارید اين آيه شامل همه صحابه مي شود، هيچ گونه دليل و مدرک صحيحي ارائه نکردید و حتي علماي شما در مورد مقصود آيه اختلاف کرده اند که به شرح ذیل است :

ابن جوزي حنبلي مي گويد در مورد مقصود اين آيه از سابقين اوليه شش قول موجود است :

1. کساني هستند که به دو قبله نماز خوانده اند. اين نظر ابو موسي اشعري و سعيد بن مسيب و ابن سيرين و قتاده است.2 . کساني هستند که در بيعت رضوان با رسول خدا بيعت نمودند. اين نظر شعبي است .3 . کساني هستند که در جنگ بدر شرکت داشته اند. اين نظر عطاء بن ابي رياح است .4 . همه صحابه هستند که به سبب صحبت رسول خدا، به مقام سبقت رسيده اند. اين نظر محمد بن کعب ال القرظي است.5 . مقصود سابقين به ثواب و شهادت است. اين نظر را ماوردي ذکر کرده است .6 . کسانيکه قبل از هجرت اسلام آوردند؛ اين نظر قاضي ابو يعلي است.

منبع: زاد المسير: ج3 ص333، بتحقيق محمد بن عبد الرحمن عبد اللّه، ط. دار الفكر ـ بيروت.

شبيه همين مطلب در تفسير الطبري: ج11 ص10، بتحقيق صدقي جميل العطّار. ط. دار الفكر ـ بيروت. نيز آمده است.

سيوطي نظر هفتمي را بيان مي کند که در آن آمده است : سابقين تنها ابوبکر، عمر، علي، سلمان و عمار ياسر هستند و براي اين مطلب رواياتي را نقل مي کند.

منبع: الدر المنثور: ج3 ص269. ط. الفتح ـ جدّة.

جداي از اين اختلاف ايشان در معناي تابعين نيز اختلاف دارند و جناب ابن جوزي در این خصوص مي گويد:

کسي که سابقين را همه صحابه دانسته است، تابعين را همان تابعين صحابه ( تابعين اصطلاحي ) مي داند. از ابن عباس نيز روايت شده است که مقصود کساني است که تا روز قيامت به نيکي از ايشان تبعيت کنند .

اما کسيکه مي گويد سابقين متقدمين از صحابه هستند مي گويد مقصود از تابعين کساني است که در روش از ايشان تبعيت کرده اند. فضل سابقين به زودتر انجام دادن است ؛ اگرچه همه صحابه فضل صحبت را برده اند .

عطاء مي گويد : اتباع به احسان آن است که ياد محاسن سابقين بوده و بر ايشان رحمت فرستد

منبع: زاد المسير: ج3 ص333.

ابن جرير و سيوطي گفته اند مقصود کساني است که از مسلمانان تا روز قيامت باقي مي مانند.

منبع: جامع البيان، ج82 ص120، و الدر المنثور: ج3 ص271.

ثعالبي نيز کلام شعبي را نقل کرده که مي گويد:

مقصود از سابقين کساني است که بيعت رضوان را درک کرده اند و تابعين باحسان ساير صحابه است و البته در اين لفظ تابعين و ساير امت نيز به شرط احسان وارد مي شوند.

منبع: تفسير الثعالبي: ج3 ص208، بتحقيق الدكتور عبد الفتّاح أبو سنة. ط. دار إحياء التراث العربي ـ بيروت.شوکاني نيز مي گويد :

تابعين باحسان کساني هستند که سابقين از مهاجر و انصار را تبعيت کرده اند. و ايشان صحابه اي هستند که بعد از آنها آمدند و نيز کساني که بعد از آن تا روز قيامت هستند ؛ و مقصود تابعين اصطلاحي نيست.

منبع: فتح القدير: ج2 ص398. ط. عالم الكتب ـ بيروت.

حال با اين همه تفسير مختلف اهل سنت چگونه ادعا مي کنید که اين آيه به صراحت عدالت همه صحابه را بيان مي کند، خدا مي داند!!!

جداي از همه اين مطالب، ما با استفاده از قرآن مي گوييم که معناي سابق اصلا زودتر اسلام آوردن نيست بلکه سبقت در ايمان و کارهاي نيک است. قرآن در چند جا لفظ سابق را مطرح کرده است :

ثُمَّ أورَثنَا الكِتَابَ الَّذِينَ اصطَفَينَا مِن عِبَادِنَا فَمِنهُم ظَالِمٌ لِنَفسِهِ وَمِنهُم مُقتَصِدٌ وَمِنهُم سَابِقُ بِالخَيرَاتِ بِإِذنِ الله ذَلِكَ هُوَ الفَضلُ الكَبِيرُ ( فاطر 32 )

سپس کتاب را به برگزيدگان از بندگانمان داديم پس از ايشان کساني هستند که به خودشان ظلم نموده اند واز ايشانند ميانه روها واز ايشانند کساني که به سوي نيکي ها با اجازه پروردگارشان سبقت مي جويند. اين همان فضل بزرگ است .

سَابِقُوا إلى مَغفِرَةٍ مِن رَبِّكُم وَجَنَّةٍ عَرضُها كَعَرضِ السَّمَاءِ وَالأرضِ (الحديد 21 )

سبقت بگيريد به سوي بخششي از پروردگارتان و بهشتي که وسعت آن مانند وسعت آسمان وزمين است.

در همه اين آيات سبقت تنها به سوي خيرات ومغفرت الهي مطرح شده است.

اما اصطلاحاً سبقت در اسلام اگر ايمان همراه آن نباشد فائده اي ندارد. چون بسياري از مسلمانان قبل ديگران اسلام آوردند اما به زور شمشير.

قالَتِ الأعرَابُ آمَنَّا قُل لَم تُومِنُوا وَلَکِن قُولُوا أسلَمنَا (سوره حجرات آيه 14)

اعراب گفتند ما ايمان آورده ايم بگو ايمان نياورديد بلکه بگوييد اسلام آوريدم.حال قضاوت با خوانندگان فهیم و برادران عزیز اهل سنت که میتوانند با مطالعه دقیق مطالب و بررسی موشکافانه و با تطبیق گفته های شما نتیجه گیری کنند که شما چطور آیات قرآن را تفسیر کرده اید.

جناب آقای گرگیچ قبلاً هم در مورد برخی از سخنان شما بشما نامه مکتوب سرگشاده نوشتم ولی دیدم شما اصرار به بیان نظرات شخصی خود هستید و به شما مجدد عرض میکنم منبعد هم اگر مطلبی خلاف مبانی دینی بیان کنید باز هم پاسخ شما را خواهم داد تا همگان بدانند که چه کسی دلسوز جامعه برادران اهل سنت هست و یا چه کسی باعث ایجاد و گسترش اینگونه تحاریف میگردد.

در پایان برای شما و خودم از خدا عاقبت به خیری مسئلت دارم و ان شاالله بتوانیم وظیفه خطیر طلبگی خودمان را ایفا کنیم که پیش رسول الله (ص) شرمنده نگردیم.این دفتر همچنان باز است و ادامه دارد....

والسلام علیکم و رحمه الله و برکاته

و من الله التوفیق

طلبه ابراهیم کمالی

شنبه 6 شهریور 1395