مقدمه

پرورش طيور به وي‍ژه مرغ بومي از گذشته‌هاي دور در ايران رايج بوده است. خانواده‌هاي روستايي وعشايري، با نگهداري تعدادي مرغ و خروس، آنها را پرورش مي دادند و با استفاده از گوشت، تخم و پر آنها، بخشي از نيازهاي افراد خانواده را برطرف مي كردند. همچنين مقدار اضافي مرغ و تخم مرغ توليدي را به شهرها برده و مي فروختند.

امروزه نيز در بيش تر روستاهاي كشور با كم ترين هزينه وامكانات، پرورش مرغ بومي به صورت گله‌هاي كوچك انجام مي‌شود. هرچند اين گله‌ها معمولا به علل بهداشتي، تغذيه اي و ژنتيكي توليد و بازده كمي دارند و نقش آنها در اقتصاد و تغذيه روستاييان محدود مي باشد. خوشبختانه با توجه و عنايت خاصي كه وزارت جهاد كشاورزي به امر حفظ و اصلاح نژادهاي بومي داشته است، مراكز پشتيباني، اصلاح نژاد و ترويج مرغ‌هاي بومي، زير نظر معاونت بهبود توليدات دامي جهاد كشاورزي، در مناطق مختلف كشور راه اندازي گرديده و در حال حاضر بيش از دو دهه از فعاليت اين مراكز مي گذرد. اين مراكز علاوه بر حفظ و افزايش كيفي منابع بومي، به توليد و توزيع جوجه‌هاي يكروزه بومي و تخم‌مرغ نطفه دار بومي مي پردازند. از اين رهگذر افزون بر رونق ديگر بار توليد و پرورش مرغ‌هاي بومي، به امر اشتغال زايي، بهبود وضع اقتصادي و تغذيه‌اي در روستا نيز كمك مي‌شود.

با تهيه جوجه‌هاي بومي  از اين مراكز و با آموختن روش هاي درست پرورش مرغ بومي، مي توان اين كار را به صورت پيشه اي درآمد زا در مناطق روستايي و عشايري كشور، گسترش و رونق داد.

دلايل اهميت پرورش و نگهداري مرغ بومي در روستاها

-حفظ ذخاير پر ارزش ژنتيكي مرغ‌هاي بومي،‌ بهبود تغذيه روستاييان، ايجاد اشتغال و بهبود در آمد آنان.

- كاهش بخشي از نياز كشور به مواد خوراكي طيور مثل ذرت، سويا، گندم، جو و... كه از خارج تأمين مي‌شود.

- مرغ بومي در برابر شرايط نامساعد زيستي و بيماري‌ها مقاومت بيشتري دارد.

- نگهداري مرغ بومي، با كم ترين هزينه و تنها با مصرف باقيمانده سفره و ضايعات كشاورزي ميسر است.

- توليدات طيور بومي به عنوان محصول ارگانيك (كه بدون استفاده از دارو پرورش يافته اند) در ميان مصرف كنندگان مقبوليت بيشتري دارد.  

- مزيت پرورش مرغ بومي در بستر، نسبت به نگهداري در قفس بيشتر است.

- گوشت مرغ و تخم مرغ داراي ارزش غذايي زيادي بوده وتأمين كننده پروتيين حيواني روستاييان مي باشد.

- تهيه محل و جايگاه  براي  پرورش مرغ، براي روستاييان بسيار آسان تر از فراهم كردن محل و جايگاه براي پرورش ديگر حيوانات اهلي مي باشد.

- در شرايط زندگي عشايري كه اغلب يخچال وجود ندارد، نگهداري تخم مرغ بسيار ساده تر از ساير منابع پروتئيني است. (تخم مرغ هاي بي نطفه، در درجه حرارت معتدل، كيفيت خود را به مدت 10 تا 14 روز حفظ مي كنند).

- گوشت مرغ به خاطر سهل الهضم بودن، مي تواند غذايي مناسب براي افراد كهنسال يا بيمار روستايي باشد.

- نگهداري و پرورش مرغ‌هاي بومي، به دليل نياز نداشتن به امكانات و تجهيزاتي كه در پرورش مرغ‌هاي صنعتي مورد استفاده قرار مي‌گيرند و نيز داشتن مقاومت بيش تر و سازگاري با اقليم بومي، آسان تر است.

- خانوارهاي روستايي فاقد زمين نيز، توانايي نگهداري از چند قطعه مرغ را با حداقل امكانات دارند.

- زنان و دختران روستايي به عنوان يك نيروي كار مناسب مي توانند مديريت و نگهداري از يك گله كوچك مرغ را بر عهده گيرند كه درآمد جنبي حاصل از آن، در اقتصاد خانوار روستايي اهميت زيادي دارد.

- پرورش مرغ بومي و توليدات آن، واحد توليدي كوچكي را به وجود مي آورد  كه نياز به تكنولوژي خاصي ندارد.

- با نگهداري و پرورش طيور، خانوار روستايي به وي‍ژه كودكان، با پرندگان، بيش از پيش خو مي گيرند و مي تواند سرگرمي خوبي براي آنان باشد.

انتخاب نژادهاي تخم گذار

از نظر ظاهري، مرغ تخم گذار، سرحال، قوي پر تحرك و بسيار پرخور است. به تدريج كه ميزان تخم گذاري زياد مي‌شود، رنگدانه‌هاي بدن، رو به كاهش مي گذارد. جوجه‌هاي نژاد تخم گذار از 4 تا 6 ماهگي به تخم مي‌آيند. به علاوه، جوجه خروس هاي اين نژاد هم زودتر به بازار مصرف مي رسند. حدود 18 تا 20 مرغ بومي تخم گذار، مي تواند براي يك خانوار 6 نفري، دست كم يك تخم مرغ به ازاي هر نفر در روز توليد نمايد.

براي شروع كار نگهداري و پرورش مرغ، راه‌هاي متفاوتي وجود دارد:

-استفاده از مرغ بومي تخم گذار

-استفاده از تخم مرغ نطفه دار براي جوجه كشي

-خريد جوجه يكروزه بومي مناسب از مراكز تاييد شده

-خريد جوجه 1 تا 2 ماهه و پرورش آنها (اين روش، هرچند از روش هاي قبلي كمي گران تر است، اما مطمئن تر مي‌باشد و براي بار اول پيشنهاد مي‌شود)

پرورش جوجه بومي يكروزه

جوجه‌هاي يكروزه بايد تا چند هفته اول در محلي گرم، نگهداري شوند. اين محل معمولاً شامل يك منبع توليد كننده گرما و يك سرپناه مي باشد كه دماي لازم را براي پرورش جوجه‌ها تأمين و حفظ مي كند. منبع توليد كننده گرما ممكن است برقي، گازسوز يا نفتي باشد.

بطور كلي در مورد محل نگهداري جوجه‌ها، با توجه به مناطق مختلف جغرافيايي، بايد 4 عامل؛ عايق بندي، تهويه، منبع گرم كننده و منبع خنك كننده مورد توجه قرار گيرد.

دماي محل نگهداري جوجه‌هاي يكروزه در ابتدا بايد حدود32 تا 35 درجه سانتي گراد باشد. با رشد و پردرآوردن، به تدريج نياز آنها به دماي محيط كاهش مي يابد و بايد كم كم دما را كاهش داد، تا در 9-7 هفتگي به حدود 22 درجه برسد.

براي رسيدن به رشد مطلوب، دسترسي به غذا در ساعات اوليه ورود جوجه‌ها اهميت دارد. ماه اول (به ويژه هفته اول)، زمان حساس در زندگي جوجه‌ها محسوب  مي‌شود. در روز اول تولد، 12 تا 24 ساعت نبايد دان در اختيار جوجه قرار داد، چون باقيمانده زرده در بدن جوجه‌ها، براي تغذيه آنها كافي است. بعد از آن نيز در صورت امكان، 12تا 14 ساعت از آرد ذرت به تنهايي استفاده شود. سپس مي توان از غلات يا خوراك هاي ديگر به صورت آردي (كوبيده شده) استفاده كرد. توصيه مي‌شود به هيچ وجه از آرد گندم در هفته اول زندگي جوجه‌ها در جيره غذايي آنها استفاده نشود.

بهتر است تا حد امكان براي قوي وآماده شدن جوجه‌ها براي مراحل بعدي رشد، در2 هفته اول از دان مخصوص جوجه‌ها با سن پايين كه توسط شركت هاي معتبر ارايه مي‌شود و حاوي مكمل ها و ويتامين هاي لازم مي باشد، استفاده كرد. نبايد از دانه ي كامل براي جوجه‌ها در هفته اول استفاده كرد. به علاوه بايد دقت كرد كه در لانه و مسير حركت جوجه‌ها دانه سالم ريخته نشده باشد.

مهم ترين مشكل مرغداري بومي دركشور ما، زياد بودن تعداد تلفات جوجه‌هاست كه با انجام برخي اقدامات، مي توان تلفات را كاهش داد.

از عوامل مهم تلفات جوجه‌ها مي توان به موارد زير اشاره كرد:

1.بيماري‌ها، مراجعه نكردن به موقع به دامپزشكي و نزدن واكسن لازم، باعث مرگ و مير جوجه‌ها مي‌شود.

2.مراقبت نكردن به موقع و مناسب، از جمله عدم تهيه دان خوري وآب خوري متناسب با تعداد و سن جوجه‌ها، مي تواند موجب بروزآسيب هاي فيزيكي به آنها شود.

3.فراهم نبودن شرايط بهداشتي جايگاه، تغذيه و آب آشاميدني.

پرورش نيمچه بومي

در مورد پرورش نيمچه ، مي توان جوجه‌هاي 6 تا 8 هفته را از مراكز مورد تأييد خريداري كرد. نگهداري اين نوع گله پرورشي، آسان تر بوده و در مقايسه با پرورش جوجه يكروزه، زودتر به توليد محصول مورد نظر (تخم مرغ) دست پيدا مي كنيد. بطور معمول پولت ها در سن20 تا 24 هفتگي شروع به تخم گذاري مي كنند.

حتماً پيش از سفارش و خريد جوجه، محل مورد نظر براي نگهداري آن ها بايد آماده شود.

محل مورد نظر از نظر حضور حشرات، جوندگان، خزندگان و جانوران موذي بررسي و كنترل گردد.

براي هر 10 جوجه، حدود يك متر مربع لازم است. براي پولت ها (بعد از سن 8 هفتگي) حدود دو برابر اين مقدار، فضا مورد نياز مي‌باشد (يعني به ازاي هر 10 مرغ، حدود 2 متر).

دست كم دوبار در هفته لانه مرغ ها  و تجهيزات آن (آب خوري، دان خوري و...) تميز شوند.

پيش از ريختن بستر در كف لانه‌ها، از خشك بودن كف لانه اطمينان حاصل شود.

ضخامت بستر بايد در زمستان بيشتر بوده و تا حد ممكن خشك باشد.

استفاده از تخم نطفه دار براي جوجه كشي

يكي ديگر از راه‌هاي بهره وري و پرورش مرغ بومي، تهيه تخم نطفه دار بومي از مراكز تأييد شده براي جوجه كشي مي باشد. به اين منظور دستگاه‌هاي جوجه كشي با اندازه‌ها و شكل هاي مختلف در بازار موجود مي باشد. بهتر است براي آغاز كار و پيش از تهيه دستگاه جوجه كشي، با كارشناسان امور دام جهاد كشاورزي مشورت شود.

جايگاه مرغ

اول. دلايل ساخت جايگاه براي مرغ ها

1.محافظت آنها از باد، برف، باران، نور مستقيم خورشيد و تغييرات شديد آب و هوايي،

2.كنترل روشنايي و ميزان نوردهي،

3.جلوگيري از شكار شدن آنها توسط ديگر حيوانات،

4.محافظت و كنترل آسان تر جوجه‌ها،

5.جلوگيري از تغذيه آنها با غذا و آب هاي آلوده و كنترل غذا وآبي كه به مرغ ها داده مي‌شود،

6.جمع آوري راحت تر تخم مرغ ها در جايگاه و كاهش آلودگي و شكستگي آنها،

7.و پيشگيري از گسترش بيماري‌ها.

دوم. شرايط جايگاه

1.با توجه به نوع آب وهوا و امكانات روستا، جايگاه مرغ از آجر، سنگ، بلوك سيماني و... ساخته شود.

2.كف جايگاه بايد از زمين بلندتر باشد. جنس كف آن سيماني بوده و شيب ملايمي داشته باشد تا هم به راحتي شسته شود و هم آب در آن جمع نشود. شيب جايگاه بايد به طرف پشت آن باشد.

3.استفاده از كاه و كلش (پوشال) يا خاك اره به قطر 5 تا 15 سانتي متر در بستر جايگاه، (با توجه به فصل و دماي محيط) ضروري مي باشد.

4.ديوار و سقف جايگاه بايد از موادي ساخته شده باشد كه بدون هر گونه شكاف و خلل و فرجي باشد. در صورت امكان، بهتر است سيمان كاري شود.

5.جايگاه نبايد در محل بادگير ساخته شود.

6.جهت جايگاه بايد طوري باشد كه درب ِآن، به طرف جنوب بوده وآفتاب داخل آن بتابد.

7.جايگاه مرغ بايد طوري ساخته شود كه در زمستان گرم و در تابستان خنك باشد.

8.براي مرغ ها چوب خواب در نظر گرفته شود تا در هنگام شب روي آن استراحت كنند.

سوم. مقدار فضاي لازم

در جايگاه بايد فضاي كافي براي مرغ ها فراهم باشد. چنانچه تعداد زيادي مرغ در يك فضاي كوچك نگهداري شوند، شروع به نوك زدن همديگر خواهند كرد و اگر پرنده اي زخمي‌شود مشكل بيش تر شده، «خود خوري» رواج پيدا مي كند. جوجه‌ها نسبت به مرغ ها به فضاي كم تري نياز دارند.

 چهارم. فضاي مناسب براي جايگاه

1-50 جوجه را تا سن 2 ماهگي مي توان در 6 متر مربع (3 در 2 متر) پرورش داد.

2-1 متر مربع براي هر 5 مرغ و خروس بالغ كافي است.

 پنجم. احداث فضاي باز

در نظر گرفتن فضاي باز در محوطه جلوي جايگاه براي مرغ ها لازم است تا بتوانند در آنجا فعاليت كنند و از هواي آزاد استفاده نمايند.

فضاي باز بايد با توري محصور شده باشد. بهتر است در قسمتي از آن سايه بان ساخته شود تا در روزهاي باراني مرغ ها را محافظت كند. مساحت آن معمولاً 2 برابر مساحت لانه است و براي هر چهار مرغ، 2 متر مربع فضاي آزاد لازم است. كاشت بعضي از علوفه مثل جو و شبدر در محل گردش مرغ ها براي استفاده آنان مفيد است.

ششم. محل استراحت

چون بر حسب غريزه، مرغ ها عادت دارند در جاهاي بلند استراحت كنند، نصب چوب خواب در آشيانه بسيار مفيد بوده و باعث مي‌شود كه مرغ ها از نشستن بر روي ظروف آب خوري و دان خوري خودداري كنند. در نتيجه اين ظروف كم تر در معرض آلودگي به مدفوع  قرار مي گيرند.

ضخامت چوب در حدود 3 سانتي متر، 

طول آن به ازاي هر مرغ 20 تا 25 سانتي متر

و ارتفاع «براي جوجه‌ها 40 سانتي متر» و «براي مرغ ها، بالغ بر 90 سانتي متر» مي باشد.

هفتم. محل تخم گذاري (لانه)

وجود محل تخم گذاري كافي، باعث افزايش تعداد و حفظ كيفيت تخم مرغ ها مي‌شود. همچنين جمع آوري تخم مرغ ها راحت تر شده و آلودگي و شكستگي آنها به حداقل مي رسد.

لازم است در يك قسمت جايگاه، محلي براي تخم گذاري مرغ ها در نظر گرفته شود. كف محل تخم گذاري بايد پوشال بوده و طوري باشد كه جمع آوري تخم ها به راحتي انجام شود.

براي هر 4 تا 6 مرغ تخم گذار، يك لانه براي تخم گذاري در نظر گرفته شود بطوري كه هر مرغ به راحتي بتواند داخل لانه شده و از آن خارج گردد. پيشنهاد مي‌شود «عرض كف لانه حدود 35 سانتي متر» و «طول آن 35 سانتي متر» در نظر گرفته شود. بهتر است ارتفاع لانه از زمين، حدود 60 سانتي متر باشد. جنس لانه‌ها مي تواند فلري يا چوبي باشد. سقف لانه محكم و شيب دار ساخته شود تا از پريدن و نشستن مرغ ها بر روي آن پيشگيري شود.

 بهداشت جايگاه

جمع آوري فضولات مرغ ها از جايگاه‌ها، از شيوع بسياري از بيماري‌ها جلوگيري مي كند. پس لازم است هر 7 تا10 روز يك بار، فضولات درون جايگاه‌ها جمع آوري شده،  كف جايگاه تميز شود و بستر كف جايگاه نيز تعويض گردد.

شستشو و ضدعفوني مداوم وسايل مرغداري را هرگز نبايد فراموش كرد. هر 10 روز يك بار بايد آب خوري‌ها و دان خوري‌ها را خوب شست  و با مواد مناسب ضد عفوني كرد.

در جايگاه‌هايي كه به صورت دوره‌اي در آن مرغ پرورش داده مي‌شود، بايد بعد از پايان دوره پرورش و خالي شدن آنها، سقف، ديوارها و كف جايگاه را ضدعفوني كرد.

جايگاه‌هايي كه به طور دايمي در آنها مرغ نگهداري مي‌شود، هر يك ماه تا 45 روز يكبار بايد ضد عفوني شوند.

براي ضد عفوني جايگاه مي توان از آب آهك 5 درصد (5 كيلو آهك در 100 ليتر آب) و يا محلول‌هاي ضد عفوني كننده موجود در داروخانه‌هاي دامپزشكي استفاده كرد. هنگام استفاده از اين محلول ها بايد به دستور تهيه و مصرف آنها توجه شود.

هرگز به طور مداوم نبايد از يك ماده ضد عفوني استفاده كرد. مواد ضد عفوني كننده بايد از دسترس كودكان دور نگه داشته شود وحتي در مسير حركت ماكيان و دام ها نيز قرار نگيرد.

تغذيه مرغ بومي

كليه احتياجات مرغ‌هاي بومي روستاها، تا حد امكان از همان منابع موجود در روستا يا منطقه تأمين خواهد شد. چنانچه در منطقه، موادي موجود باشد كه؛

با انجام فرايندهاي ساده (مانند سيلوكردن، خرد كردن و تبديل كردن)

يا مازاد و ضايعات كارخانه‌هايي كه در منطقه وجود دارد (مانند بوجاري و شاليكوبي)

و يا گياهان غير مثمر جهت تكميل دان بتواند مورد استفاده تغذيه مرغ بومي قرار گيرد، در تغذيه آنها گنجانيده خواهد شد. به طور كلي هدف اصلي از جيره غذايي مرغ‌هاي بومي، استفاده از منابع داخل روستا (بدون استفاده از نهاده‌هاي دامي وارداتي) مي باشد.يكي از خصوصيات برجسته مرغ‌ها بومي عادت داشتن به شرايط تغذيه اي در روستا است. اين مرغ‌ها مي توانند 30 تا 40 درصد غذاي خودشان را از طريق چراي آزاد و بقيه آن را با غذاي دستي تأمين كنند.

براي اينكه مرغ بومي توليد خوبي داشته باشد، بايد تغذيه مناسب همراه با تأمين نيازهاي غذايي انجام گيرد. خوراك مرغ بومي متشكل از ضايعات كشاورزي، اضافه و دور ريز غذاي روستاييان، پسچرعلوفه و سبزيجات و جانداران ريز مانند بعضي از كرم ها و حشرات مي باشد كه مي توان با اضافه كردن مقداري مكمل غذايي، كيفيت غذايي آنان را بالا برد.

دانه‌هاي شكسته و نامرغوب كه از بوجاري گندم و جو به دست مي‌آيند، سبوس گندم و برنج، تفاله‌هاي گياهان زراعي، آشغال سبزي‌ها و گياهان علوفه‌اي نيز غذاي خوبي براي مرغ‌ها هستند.در ضمن نبايد فراموش كرد كه مرغ‌ها وخروس‌ها بايد هميشه بطور يكسان تغذيه شوند. يك مرغ به وزن 1700 گرم، روزانه به 100 تا 110 گرم غذا نياز دارد. اگر در غذاي دستي مرغ به مقدار كافي كلسيم وجود نداشته باشد، در چند روز اول، از كلسيم بدن براي تشكيل تخم مرغ استفاده مي كند، ولي بعد از آن پوسته تخم مرغ نازك شده و كم كم توليد تخم مرغ پايين مي‌آيد.

براي تأمين كلسيم مورد نياز طيور مي توان از پودر استخوان، پودر صدف، خرده‌هاي سنگ آهك و مواد آهكي ديگر استفاده كرد. در پرورش به صورت چراي آزاد، معمولاً مرغ ها تا حدودي كلسيم مورد نياز خود را از خاك تأمين مي كنند.امروزه غذاهاي آماده كه توسط شركت ها ي معتبر خوراك دام و طيور تهيه مي شوند و در داروخانه‌هاي دامپزشكي موجود هستند، تقريباً تمام مواد مورد نياز ماكيان را دارا مي باشند. در صورت نياز، علاوه برغذاهاي رايج در منطقه، مقداري هم از اين نوع غذاها و جيره‌هاي آماده در اختيار طيور قرار دهيد. يك جوجه مرغ تا سن يك ماهگي حدود 500 تا 600 گرم دان آماده مصرف مي‌كند.جوجه يكروزه، تا 3 ماهگي به پروتيين بيشتري در جيره غذايي نياز دارد تا بتواند به خوبي رشد كند.در فصل هاي گرم سال، براي تحريك مرغ ها به خوردن، ضمن دادن غذا در ساعات خنك شبانه روز، مي‌توان با افزودن مقداري آب به خوراك، آن را به صورت اُماج در آورد. به ازاي هر مرغ 10 تا 15 سانتي متر دان خوري ناوداني و يا 5 سانتي متر دان خوري آويز لازم است.

آب مصرفي مناسب

طيور به آب تازه و تميز در تمام اوقات نياز دارند. 70 درصد بدن مرغ و 65 درصد وزن تخم مرغ از آب تشكيل شده است.در شرايط معمولي هر 4 مرغ در شبانه روز، يك ليتر آب مصرف مي كنند. در آب و هواي گرم اين مقدار بيشتر مي‌شود.

در روزهاي سرد سال بايد مراقب يخ زدن آب خوري‌ها بود و در روزهاي گرم براي خنك ماندن آب خوري‌ها، آنها را بايد در زير سايه قرار داد. كمبود آب ممكن است موجب بروز تخم مرغ خوري مرغ‌ها شود. براي هر 50 قطعه مرغ، يك آب خوري كله قندي نياز است. هر فردي كه بتواند از يك چكش و اره استفاده كند، مي تواند دان خوري، آب خوري و وسايل لازم ديگر را خود بسازد. با كمي دقت، حوصله و ابتكار مي توان لوازم دست ساز را در حد كيفيت لوازم موجود در بازار اما با هزينه كم تر ساخت. البته آب خوري، دان خوري و لوازم مربوط به آن را مي توان از مراكز فروش لوازم مرغداري يا داروخانه‌هاي دامپزشكي نيز تهيه كرد.

 رعايت بهداشت و پيشگيري از بيماري‌ها

پيشگيري، هميشه ارزان تر، مؤثرتر و راحت تر از درمان است. پيشگيري از بيماري‌ها به سه عامل؛ «بهداشت مناسب»، «مديريت درست» و «واكسن زدن (مايه كوبي) به موقع» بستگي دارد.

- چند نكته بهداشتي مهم

1.جوجه‌ها را نبايد در لانه‌هايي كه قبلاً مرغ در آن بوده قرار داد، مگر اين كه لانه به طور كامل تميز و ضد عفوني شود.

2.ظرف هاي آب خوري مرغ ها و جوجه‌ها بايد به طور مرتب با پارچه تميز و آب، شسته و تميز شود.

3.دان خوري بايد تميز نگه داشته شود. همچنين دانه‌هايي كه با فضولات مرغ ها و جوجه‌ها مخلوط شده و يا كپك زده اند، بايد دور ريخته شوند.

4.از ورود مرغ هاي بيمار به جمع مرغ هاي سالم بايد پيگيري شود. محل نگهداري آنها بايد در جايي جداگانه و دور از مرغ هاي سالم باشد.

5.لاشه مرغ ها و جوجه‌هاي مرده بايد فوري از لانه خارج شده، سپس به همراه آهك در خاك دفن گرديده يا سوزانده شود.

6.از ورود طيور غريبه و يا وحشي به لانه مرغ ها بايد جلوگيري شود.

بيماري‌هاي مهم طيور

بيماري‌ها بر اثر عوامل مختلفي از جمله باكتري‌ها، ويروس ها، انگل ها، قارچ ها،  و نيز عوامل تغذيه‌اي به وجود مي‌آيند.توجه داشته باشيد كه در پيشگيري از بيماري‌ها بايد دستورالعمل هاي دامپزشكي را اجرا كرد و درهنگام مشاهده مرغ هاي بيمار، فوري به دامپزشكي مراجعه كرد.

بيماري نيوكاسل

يكي از بيماري‌هاي شايع در مرغ‌ها، بيماري نيوكاسل است. اين بيماري از يك نوع ويروس به وجود مي‌آيد و باعث عفونت دستگاه تنفس، گوارش و اعصاب مرغ مي‌شود. بيماري نيوكاسل واگيردار است و در بسياري از پرندگان مانند مرغ ها و بوقلمون ها ديده مي‌شود. اين بيماري در كشور ما از بيماري‌هاي خطرناك طيور به حساب مي‌آيد.

نشانه‌هاي بيماري شامل آبريزش بيني، خرخر كردن، اشكال در تنفس و صدايي شبيه سوت كشيدن وعطسه است. به علاوه، مرغ بسيار نفس نفس مي زند، با دهان باز نفس مي كشد، افسرده و گوشه گير و بي اشتها مي‌شود. كم‌كم نشانه‌هاي عصبي مانند فلج و لرزش عضله‌ها نيز در حيوان به وجود مي‌آيد. بيماري نيوكاسل به سرعت (طي چند روز) به تمام مرغ ها منتقل مي‌شود و مي تواند باعث ابتلاي تمام مرغ هاي يك گله شود.

پيشگيري و كنترل بيماري:

مهم ترين راه پيشگيري از بيماري و مبارزه با آن، واكسن زدن و دور نگه داشتن مرغ ها از ويروس بيماري است. برنامه واكسن زدن به جوجه‌ها بايد با توجه به شرايط منطقه، نوع واكسن و طبق دستور دامپزشك باشد. هنوز براي اين بيماري، راه درمان قطعي كشف نشده است. تنها با رعايت نكات بهداشتي و استفاده از واكسن مي توان از آلوده شدن طيور جلوگيري كرد. در صورت دچار شدن طيور به اين بيماري، براي جلوگيري از انتشار آلودگي، بايد همه آن ها را از بين ببريم.هنگام شيوع بيماري نيوكاسل، با جدا سازي طيور و مراجعه به دامپزشك، مي توان بيماري را كنترل كرد.

بيماري آنفلوانزاي مرغي

بيماري آنفلوانزا، يك عارضه حاد خيلي عفوني و ويروسي طيور است. شدت بيماري از حالت هاي غير آشكار يا خفيف تا حالت هاي كشنده تغيير مي كند. بيماري بسيار عفوني است و در صورت عدم رعايت مسايل بهداشتي و قرنطينه‌اي، در هنگام شيوع در يك منطقه مي‌تواند سريعاً از گله‌اي به گله ديگر گسترش پيدا كند. در مرغ‌هاي جوان، تنها مرگ ناگهاني مشخص كننده بيماري است.

در موارد ديگر علايم زير ممكن است مشاهده شود:

1.پرهاي پژمرده و ژوليده

2.افت ناگهاني در توليد تخم مرغ  يا توليد تخم مرغ هاي با پوسته نرم

3.از دست دادن اشتها و افسردگي، بي حالي و اسهال

4.ايجاد رنگ صورتي مايل به آبي در ريش ها و تاج ها

5.تورم سر، پلك ها و مفاصل پا

6.خروج ترشحات خوني كم رنگ از سوراخ هاي بيني

7.عدم تطابق كه شامل از دست دادن توان راه رفتن و ايستادن مي‌شود.

8.و افزايش مرگ و مير ناگهاني در گله

لازم به يادآوري است كه علايم خارجي آنفلوانزاي مرغي خيلي شبيه بيماري‌هاي ديگر طيور است.

پيشگيري از بيماري:

براي كنترل شكل خفيف بيماري از يك برنامه واكسيناسيون با قرنطينه استفاده مي‌شود. در صورت مشاهده علايم آنفلوانزاي مرغي يا حتي موردي مشكوك، بايد فوري دامپزشك محلي را مطلع سازيم تا بيماري به شكل مطلوب و سريع، كنترل شود.

 پرورش دهنده مرغ بايد اين نكته را بداند كه؛

 بايستي طيور را در برابر بيماري‌هاي مهم مثل مارك، نيوكاسل، گامبورو، برونشيت و آبله واكسينه كند.

طيور تلف شده را فوري از لانه خارج  كرده و در محلي دور از لانه بين دو لايه آهكي دفن كرده يا بسوزاند

و بالاخره مقدار داروها و زمان دقيق خوراندن آنها را به طور دقيق رعايت نمايد.

نشانه‌ها و علائمي كه بايد در گله جدي گرفته شود:

-  افزايش ناگهاني تلفات،

- عطسه، سرفه، له‌له زدن و ترشحات بيني،

- مدفوع آبكي (اسهال)،

- كاهش اشتها و مصرف دان،

- كاهش توليد تخم مرغ،

- توليد تخم مرغ‌هاي با پوسته نازك، ناصاف و بدشكل،

- تورم اطراف چشم، گردن و سر،

- تغيير رنگ تاج، ريش و پا،

- و رعشه، افتادگي بال ها، حركت به صورت چرخشي، پيچ خوردگي سر و گردن، لنگش و عدم حركت.

* با مشاهده هريك از علايم بالا، بايد مرغ (هاي) مبتلا را از بقيه جدا كرده ، دورتر نگهداري نموده و در اولين فرصت ممكن، به دامپزشكي اطلاع داده شود.

مواردي كه در هنگام خريد جوجه يكروزه بومي، بايستي در نظر گرفته شود:

-جوجه‌ها از مراكز تأييد شده از سوي «معاونت بهبود توليدات دامي جهاد كشاورزي» خريداري شوند.

-از مراكز فروش جوجه، «گواهي بهداشتي جوجه يكروزه» درخواست گردد.

-مسافت مراكز فروش جوجه يكروزه تا محل نگهداري و پرورش در نظر گرفته شود تا انتقال و حمل جوجه‌ها، بدون اتلاف وقت و در كم ترين زمان ممكن، انجام شود.

-وسايل نقليه حامل جوجه‌هاي يكروزه بايد سرپوشيده و بهداشتي بوده و تهويه، كولر و بخاري داشته باشد تا دما در هنگام انتقال، با توجه به زمان و فصول مختلف، قابل كنترل باشد.