ترکمنها گروهی از زردپوستان آسیای میانه هستند که به دلایل طبیعی و اجتماعی به طرف جنوب هجوم آورده اند.

به گزارش کلاله خبربه نقل از نیلکوه، ترکمن ها گروهی از زردپوستان آسیای میانه هستند که به دلایل طبیعی و اجتماعی به طرف جنوب هجوم آورده اند این گروه در کشور ترکمنستان و ترکمن صحرای ایران سکنی گزیده و برخی هم در افغانستان، چین، عراق و ترکیه زیست می کنند.

بی شک هر قوم و یا طایفه ای شجره نامه ای دارد و یکی از اهداف مهم علم انسان شناسی، شناسایی خاستگاه و شجره اقوام مختلف می باشد.

قوم ترکمن نیز به عنوان یکی از جالب ترین اقوام ایران از نظر تاریخی دارای پیشینه ای می باشد که در این مقاله سعی شده با مراجعه به اسناد و مدارک موجود در کتابخانه ها تاریخ این قوم بررسی و مورد مطالعه قرار گیرد.

پیشینه ترکمن ها

ترکان در حدود نه قرن قبل از میلاد مسیح (ع) در نواحی ترکستان، غرب چین، جنوب مغولستان، شمال دریای خزر و ایران قدیم می زیسته اند آنها امپراطوری بزرگی به نام «گوگ ترکها» که مقرش در «ارخون» بود تشکیل دادند، نخستین فرمانروای آنها «بومین» نام داشت.

ترکها بعدها به دو دسته ترکان غربی و ترکان شرقی تقسیم شدند (سال 552 میلادی) سپس با هم متحد شدند و بزرگترین امپراتوری را در تاریخ آسیا بوجود آوردند که در بعضی از تواریخ اسلام از آنها به نامهای یأجون و مأجون، خزرها، سکاها و ... نام برده اند.

ترکان عربی به نامهای هونها و بجناک ها و از ترکان شرقی به نامهای طفقاچها و باشقیردها وهزارها نام برده شده است.

ترکان شرقی باز به دسته هایی چون اغوزها، قره قالباق ها، غوزها، قزاقها، اوزبکها، قرقیزها و تاتارها تقسیم شده اند.

ترکمن های فعلی از اغوزهای شرقی و ترکان آذربایجان از اغوزهای غربی هستند تعدادی از این ترکان در قرون اولیه اسلامی از جنوب مغولستان و غرب چین بطرف جنوب سرازیر شدند این گروه از مهاجران ترک، همان اوغوزها یا غوزها بودند که بعدها به «ترکمن» معروف گردیده اند و به علت طبیعت نابهنجار سین ستی و ویرانی ناحیه رودخانه آمودریا و سردریا، قره قوم، قزل قوم و دست قبچاق در حدود ترکمنستان و ترکمن صحرای فعلی ایران ماندگار شدند.

امروزه در شمال خراسان ایران، در دشت ترکمن صحرا ایران، منطقه وسیعی از خاک کشور ترکمنستان، در قسمت زیادی از خاک افغانستان و خاک چین زندگی می کنند. در سال 630 میلادی ترکان شرقی و درسال 659 ترکان غربی تحت تسلط چینی ها در آمدند ولی بعد از یک دوران کم، در سال 630 میلادی «قوتلوق خان» از نسل بومین خان دوباره حکومت ترکان را تأسیس کرد. سرانجام حکومت گوگ ترکها در سال 754 میلادی توسط اویغورها منقرض گردید.

عده ای از مورخین معتقدند که اغوزها اجداد تمام ترکهای: اغوز، اویغوز، اونق، قارلوق ( که غزنویان از این قومند) قوتلون، قیماق، قرقیزه، ختائی، تاتار، ترکمن، ازبک، سلجوق، قره قوینلو، آق قوینلو، صفری، افشار، قاجار هستند.

اغوزها در سواحل تولا (توغلا) در آن بخش از رودخانه که مستقیماً رو به شمال امتداد داشت سکونت داشته اند، در سنگ نوشته ها اغوزها قومی معروف شده اند که در شمال سکونت داشته اند. همسایه شرقی آن ها تاتارها بودند. چون متشکل از 4 طایفه می شدند به آنها توقوز اغوز (9 اغوز) می گفتند که از این 9 قبیله فقط نام دو قبیله آنها موجود است به نامهای قبیله قونی و قبیله تونگرا.

اغوزها قبیله ای از 9 قبیله تغز بخش بودند که بخش مهمی از اتحادیه ترکان شرقی را تشکیل می دادند و در کتیبه اورخون از اغوزها نام برده می شود در کتاب حدودالعالم آمده که «ملوک همه ترکستان اند قدیم از تغز غز بود می عاتغز غزها با اویغوزها مناسبات نزدیکی داشتند.

البته از مورخین توقوز اوغوز و اون اویغوز را یک قوم واحد تصور کرده اند این خود جای تعجب دارد اغوزخان که در سواحل تولا سکونت داشتند و مشتمل بر 9 شاخه بودند و تابعیت خاقان را پذیرفته بودند، متمایز از اویغوزهایی بودند که در سواحل سیلنگا سکونت داشته و مشتمل بر 10 شاخه می شدند و توسط حکمرانان باعنوان ایل تبر اداره می شدند. مسلماً اینها دو قوم متمایز از یکدیگر بوده اند.»

در قرن دوم هجری اتحادیه اغوزها از قلب ترکان شرقی، ناحیه اورخون به غرب تا نواحی آرال و سیر دریا کوچ کردند و در سر راه خود به جیحون و قره قوم و دشتهای دهستان (در کرانه خزر) رسیدند در اواخر نیمه قرن چهارم هجری اصطلاح ترکمن در منابع اسلامی مورد استعمال قرار گرفت.

مقدس از دو محل در ماورالنهر به عنوان موضوع دفاعی در برابر ترکمانان سخن می گوید. به نوشته مولف تاریخ ترکمانان «در یکی از کتیبه های ینی سئی که متعلق به قرن هفتم میلادی می باشد، برای اولین بار به کلمه غز بر می خوریم.

از روی این کتیبه معلوم می شود که غزها در ابتدا در ساحل رود بالک زندگی می کردنذ که مجموعاً از شش طایفه تشکیل می شدند. سپس درنیمه دوم همان قرن به ساحل رود تولا کوچ کردند، آنها در این ناحیه از 9 طایفه تشکیل می شدند.

«تغز غوز» رئیس آنان «آلپ توران » بود که در سن 23 سالگی فوت کرد غزان به دو قبیله «اوج اوق» و «بوزاوق» و 24 طایفه تقسیم می شدند و اغوزخان رهبر آنان بوده است.

اغوزخان صاحب 24 فرزند پسر شد و تمامی ترکمانان امروز از نسل آنانند، هر قبیله لقبی مخصوص داشت و اوغوزخان به تسخیر نواحی غرب، توران، شام، مصر رفت و بعد از آن که نواحی را به ضمیمه کشور خود ساخت به «یورت»سرزمین اصلی خود در «اورتاق» و«کرتاق» بازگشت و تیروکمانش را بین آنان تقسیم کرد، پسرانی که از نسل او کمان گرفته بودند به لقب «بوزاوق» به معنی پاره کردن ملقب شدند و سمت راست لشکر بدانها سپرده شد و فرزندانی که از نسل تیر گرفته ها بوجود آمد «اوچ اوق» یا (سه تیر) نامیده شدند و سمت چپ لشگر را گرفتند.

بعد از مرگ اغوزخان یکی از پسرانش به نام «گون خان» به تخت نشست و او وزیری دانا به نام «ایکیت ارقیل خوجه» داشت روزی این وزیر به گون خان گفت، برای اینکه بر سه مال شما بین فرزندانتان دشمنی نشود، هریک را تمغایی مخصوص بدهیم و هر یک را جانوی مقرر گردانیم که «افقون» ایشان باشد، که مشتق از کلمه «اینق» یا مبارک است و ابقون را نباید آزار و آسیب رساند.

اغوزها فوق العاده مهمان نواز بودند بطوریکه ابن فضلان در این مورد می نویسد «اگر شخصی نزدیک یک نفر ترک می رفت که نمی شناسد و به او بگوید من مهمان تو هستم و از شتر و چهارپایان و پول تو می خواهم آنچه را که بخواهد میزبان به او می دهد»

هر یک از 24 طایفه اغوز دارای یک توتم بودند که همه آنها نوعی مرغان شکاری بودند: شاهین، قرتال (عقاب)، تاوشانجیل (نوعی عقاب)، سونقور یا سنقور (نوعی باز شکاری) هریک از 24 طایفه یک «تمغای» (نشان مخصوص به خود داشتند و طوایف نیز یک «اونقون» برای خود می شناختند که مورد احترام همه طوایف بود گوشت این اونقونها خورده نمی شد و آنها را نشانه تبرک و خوش یمنی می دانستند.

تاریخ قومی و قبایل ترکمن

بازسازی تاریخ ترکمنها بسیار مشکل است « ابوالفضل بهادرخان، 1097» خان خیوه در قرن یازدهم راجع به شجره ترکمنها کتابی نوشته است. بر طبق منابع شفاهی و شجره یی، ترکمنها در منطقه شمال دریاچه «ایشیق گل» در حدود شش هزار سال پیش زندگی می کرده اند.

منابع نشان می دهند که ترکمنها متعلق به شمال مغولستان بوده اند.بیشتر مورخان عقیده داشتند که ترکمنها از مشرق (خاور زمین) مهاجرت کرده اند. آنها در قرن ششم میلادی در نزدیکی سیردریا (سیحون) می زیسته اند و بعداً به قسمتهای جنوبی آمودریا (جیحون) و مرو مهاجرت کرده اند.

بطور کل تاریخ ترکمنها را می توان به دو دوره : 1-افسانه ای 2- تاریخی " تقسیم کرد که به طور مختصر به آن اشاره می شود".

دوره افسانه ای ترکمن ها:

بر طبق منابع شفاهی و شجره نامه ای می توان تاریخ ترکمن ها را از آغاز خلقت تاکنون بشرح زیر نگاشت:

حضرت آدم (ع) نخستين انسان روي زمين بود. بعد از وي «شيث» بزرگترين پسر او، جانشين وي و پيامبر بود. او درحدود 912 سال زندگي کرد. «انوش» فرزند وي پس از پد، رهبر و پيامبر شد. سپس «قي نان» که 840 سال زندگي کرد و فرزند «انوش» بود، رهبري و پيامبري را به عهده گرفت. «مهلائيل» فرزند «قي نان» پس از او بر جاي پدر نشست. وي 920 سال زندگي کرد و درزمان او فرزند آدم زياد شده و در منطقه وسيعي پراکنده شده بودند.

او در شهر «سور» در «بابل» زندگي مي کرد و مردم در آن زمان در کوه ها و جنگل ها مي زيستند. «مهلائيل» از آنها خواست که روستا ها و شهرها را بنا کنند و به کشاورزي بپردازند.

پس مردم به کاشتن گندم و جو همت گماشتند. بعد از او پسرش «بارد» يا «ادريس» رهبري و پيامبري را به عهده گرفت و بعد از وي نيز پسرش «اخنوش» که 980 سال زندگي کرد، پيامبر مردم شد. او علم پزشکي مي دانست و مردم را به خداشناسي دعوت مي کرد. «متوشلخ» فرزند او جانشين وي شد.

پس از او «لامق» فرزند وي و پس از «لامق» حضرت نوح عليه السلام فرزند «لامق» رهبري مردم را برعهده گرفتند. چنانکه در «جامع التواريخ» مذکور است حضرت نوح (ع) در 250 سالگي به پيامبري رسيد ولي بيشتر امت وي به او و پرورگار يکتا ايمان نداشتند.

در طي 700 سال فقط 80 نفر به او ايمان آوردند. او از خدا خواست که امت او را نابود کند. خداوند نيز با او موافقت فرمود و طی طوفان و سیل وسیعی قوم او را نابود کرد و نوح (ع) و یارانش توسط یک کشتی بزرگ با همراهی جفتی از انواع حیوانات نجات یافتند.

حضرت نوح (ع) داراي سه پسر به نام هاي «يافث»، «سام» و «حام» بود. «يافث» جد مشترک ترک ها و زردپوستان است که در شمال زندگي مي کرد. «سام» که درخاورميانه مي زيست جد اعراب و ايرانيان است و «حام» نيز که در هندوستان به سر مي برد جد سياه پوستان است. بنابراين، اين سه برادر جد مشترک تمام انسانهاي امروزي هستند.

«يافث» احتمالاً پيامبر بود وبه صورت کوچندگي زندگي مي کرد. او تابستانها را در«اورتاق» و «کرتاق» که کوههاي بلند و عظيم هستند و نيز در شهر «اينانج» (در مغولستان مي گذراند و زمستانها نيز به «اورسوق»، «قاقيان» و «قره قروم» در مغولستان مي رفت. او داراي هفت پسر بود که يکي از آنها «ترک» نام داشته و جد تمام ترک هاست.

«ترک» چهار پسر داشت. «توتک» يکي از پسران او داراي فرزندي به نام «اليجه خان» بود. « ديب باقوي خان» پسر او، نيز پدر«گوک خان» بود. او نيز پسري به نام «آلينجه خان» داشت که داراي دو پسر به نامهاي «مغول» و «تاتار» بود که به ترتيب اجداد مغول ها (زردپوستان) و تاتارها هستند.

«مغول» چهار پسر به نام هاي «قراخان»، «آورخان»، «گورخان» و «گوزخان» داشت. «قراخان» پس از ازدواج صاحب پسري به نام «اُغوذخان» شد که جد مشترک ترکمنهاست. شجره ترکمنها از آغاز خلقت تا «اُغوذخان» بدین ترتیب است.

«اُغوذ» داراي شش پسر به نامهاي «گون»، «آري»، «يلدوز»، «گوگ»، «داغ» و «دنگر» بود. او پس از آنکه ايران و توران و شام و مصر و روم و افرنج (فرنگستان) را تسخير کرد به يورت اصلي خود يعني «اورتاق» و « کرتاق» مرا جعت کرد.

پس از فوت «اُغوذ»، «گون خان» پسر بزرگ او جانشين وي شد. طوايف گوکلان از نسل او و دو پسر ديگر «اُغوذ» يعني «آي خان» و «يلدوزخان» هستند.

لازم به توضيح است که فقط شجره ي « گون خان» در ميان ترکمنها موجود است که البته آنهم ناقص و بيشتر افسانه يي است. ترکمنها عقيده دارند که دو گروه ترکمن که در ايران به سلطنت رسيدند يعني سلجوقيان و غزنويان از نسل«گون خان» بوده اند.

« گون خان» به توصيه ي «ايکيت ارقيل خواجه» نايب پدرش به تجديد، کنيت و مهر و نشان هر يک از فرزندان خود و برادرانش پرداخت.

هريک از فرزندان اُغوذ داراي چهار پسر بودند که جمعاً تعداد آنها به بيست و چهار نفر مي رسيد. ترکمنها عقيده دارند که پايه ي اقوام ترکمن از اين بيست و چهار نفر برادرزادگان تشکيل شده است. به هر صورت، «گون خان» براي هر کدام از اين بيست و چهار نفر جانوري را مشخص کرد که «اونقون» ايشان باشد. همچنين معين کرد در هنگام جشن گوشت کدام اندام نصيب کدامن يک از بيست و چهار نفر و فرزندان آنها باشد تا موقع خوردن آش با يکديگر نزاع نکنند.

اقوام ديگر ترکمن از فرزندان ديگر«اُغوذ» هستند. «داغ خان» يکي از پسران کوچک «اُغوذ» جدّ مشترک بيشتر اقوام ترکمن چون: «تکه»، «ساريق»، «يموت»، «سالور»، «ارساري»، «يمرلي»، «ايمُر» و «آله يونلي» است.

نویسنده: دکترعقیل تقوی استاد دانشگاه پیام نور گالیکش